Technologie podwójnego zastosowania (ang. Dual–use technology) w sektorze kosmicznym stają się jednym z najważniejszych zagadnień współczesnej debaty o bezpieczeństwie, innowacji i ponoszeniu zbiorowej odpowiedzialności społecznej. Pojęcie „dual–use” odnosi się do tego rodzaju rozwiązań, które mogą być wykorzystywane zarówno w celach cywilnych, jak i wojskowych. Do tej kategorii należą między innymi konstelacje satelitarne dedykowane obserwacji Ziemi, systemy telekomunikacyjne i nawigacyjne o zasięgu globalnym oraz kosmiczne zespoły napędowe stosowane w rakietach nośnych. 

Dynamiczny rozwój sektora kosmicznego sprawia, że granica pomiędzy zastosowaniami niemilitarnymi i militarnymi ulega zatarciu. W konsekwencji pojawia się potrzeba prowadzenia komunikacji w sposób odpowiedzialny, transparentny i spójny. Nie chodzi już wyłącznie o działania wizerunkowe, ale o zarządzanie zaufaniem społecznym, budowanie odporności instytucjonalnej i tworzenie warunków dla stabilnego rozwoju całej branży kosmicznej. 

Dlaczego komunikacja kosmicznych technologii dual–use to wyzwanie? 

Komunikowanie technologii podwójnego zastosowania jest obarczone licznymi wyzwaniami. Przede wszystkim należy uwzględniać ich dwupłaszczyznową specyfikę eksploatacji. Sprawia to, że w jednym kontekście bywa odbierane jako przejaw innowacyjności i postępu, zaś w innym może zostać uznane za przejaw militaryzacji przestrzeni kosmicznej. Media, opinia publiczna oraz decydenci często skłonni są do upraszczania przekazu i przypisywania technologiom jednoznacznie negatywnych lub pozytywnych konotacji. Fakt ten generuje ryzyko narracyjne, a zarazem reputacyjne. 

Dodatkową trudność stanowi konieczność ochrony informacji niejawnych. Technologie dual–use są zazwyczaj objęte regulacjami prawnymi, w tym kontrolą eksportu i przepisami bezpieczeństwa państwowego. W konsekwencji niemożliwe jest pełne ujawnianie wszystkich aspektów badań i zastosowań. Stan ten utrudnia prowadzenie w pełni komunikacji oraz może generować powstawanie podejrzeń o zatajanie informacji. 

Nie można również pomijać zróżnicowania grup interesariuszy. Odbiorcami komunikatów są nie tylko specjaliści i decydenci, lecz także dziennikarze i szeroka opinia publiczna. Każda z tych grup charakteryzuje się odmiennym poziomem wiedzy, oczekując innego języka przekazu. Brak dostosowania komunikacji do potrzeb odbiorcy prowadzi do dezinformacji, utraty wiarygodności i eskalacji kryzysów narracyjnych. 

Odpowiedzialność sektora kosmicznego 

Sektor kosmiczny stoi przed wyzwaniem opracowania zasad komunikacji, które jednocześnie respektują wymogi bezpieczeństwa i umożliwiają budowanie społecznego zaufania. Priorytetowe staje się ustanowienie przejrzystych ram transparentności, czyli określenie, które informacje mogą być ujawniane, a które ze względów prawnych i strategicznych muszą pozostać poufne. Otwarte komunikowanie granic jawności jest doskonalszym rozwiązaniem niż pozory pełnej klarowności, które szybko mogą zostać podważone. 

„Kosmos jest środowiskiem kruchym i wymagającym. Z natury rzeczy stanowi przestrzeń wrogą dla przetrwania człowieka. Od dawna postrzegany jest jako ostateczna „wysoka pozycja”, z której siły zbrojne państw mogą prowadzić rozpoznanie i obserwację. Większość armii na świecie opiera swoje zdolności na kosmosie; od obserwacji i wywiadu, przez komunikację, aż po nawigację i wiele innych zastosowań” – podkreśliła prof. Melissa de Zwart z University of Adelaide podczas wydarzenia New Technologies Symposium: Contested and Fragile – The Dual–Use Space Environment. 

Istotne jest wprowadzanie praktyki „dual–use by design”, zakładającej, że potencjalne podwójne zastosowania technologii są brane pod uwagę już na etapie projektowania i badań. Dzięki temu można wcześniej analizować ryzyka oraz przygotować adekwatne strategie komunikacyjne. 

Coraz większe znaczenie zyskują kodeksy etyczne i systemy samoregulacji. Odpowiedzialne organizacje wprowadzają mechanizmy oceny ryzyka, procedury zgłaszania zastrzeżeń lub kanały ochrony dla sygnalistów. Takie rozwiązania pozwalają podnosić wiarygodność i minimalizować ryzyko oskarżeń o brak odpowiedzialności społecznej. 

Ostatecznie należy podkreślić funkcję współpracy międzysektorowej. Angażowanie administracji publicznej, środowisk akademickich, organizacji pozarządowych, think tanków wzmacnia wiarygodność sektora kosmicznego. Stwarza to dogodne warunki do prowadzenia debaty w duchu przejrzystości i dialogu. 

Budowanie narracji społecznej 

Budowanie odpowiedniej narracji wokół kosmicznych technologii podwójnego zastosowania wymaga prowadzenia działań edukacyjnych i komunikacyjnych na wielu poziomach. W przypadku opinii publicznej istotne jest ukazywanie pozytywnego wpływu kosmicznych innowacji na życie codzienne. Zaliczają się do nich m. in. monitorowanie zmian klimatycznych, wspieranie rolnictwa, usprawnianie przebiegu akcji ratowniczych. Jednocześnie trzeba jasno przedstawiać ryzyka i ograniczenia, aby uniknąć powstawania luk informacyjnych, które łatwo mogą zostać wypełnione spekulacjami i narracjami dezinformacyjnymi. 

„Żyjemy w społeczeństwach i gospodarkach napędzanych danymi, pozyskania których nie da się wyobrazić bez nawigacji satelitarnej. Pracuję się z krajami o podobnych poglądach, ale należy również utrzymywać otwarte kanały komunikacji z tymi, które nie podzielają tej wizji. W dyplomacji trzeba rozmawiać ze wszystkimi, codziennie także w dziedzinie kosmosu” – stwierdził Josep Borrell, Keynote Speech podczas wydarzenia European Space Conference 2024. 

Ważne pozostaje również stosowanie strategii warstwowej komunikacji. Ekspertom i decydentom należy dostarczać raportów analitycznych i danych technicznych. Natomiast szerokiemu gronu odbiorców przystępnych narracji wraz z przykładami osadzonych w codziennym kontekście. Takie podejście umożliwia spójne zarządzanie przekazem, minimalizując ryzyka uproszczeń. 

Narracja powinna opierać się na storytellingu, który wyjaśnia cele i misję technologii w perspektywie społecznej. Wskazywanie konkretnych studiów przypadków, w których technologie dual–use przyczyniły się do rozwiązywania kryzysów humanitarnych lub ekologicznych, pozwala tworzyć przekaz wiarygodny i angażujący. 

Nie można ignorować potencjału wynikającego ze współpracy z mediami. Dostarczanie rzetelnych materiałów pomocniczych, szybkie reagowanie na nieścisłości i gotowość do dialogu z dziennikarzami budują reputację podmiotu jako źródła wiedzy i wzmacniają jego pozycję w debacie publicznej.

Komunikacja w kontekście kryzysowym 

W warunkach kryzysowych komunikacja technologii dual–use nabiera szczególnego znaczenia. Pojawienie się oskarżeń o militaryzację i zbrojenie kosmosu bądź zarzut niewłaściwego wykorzystania technologii wymaga natychmiastowej, przemyślanej reakcji. Opóźnienia w komunikacji pogłębiają nieufność i mogą prowadzić do utraty kontroli nad narracją. 

Fundamentalne jest zapewnienie spójności przekazu i określenie jednoznacznej struktury odpowiedzialności. Wszystkie wypowiedzi muszą być ze sobą zgodne, a także wzajemnie się uzupełniać. W przeciwnym razie ryzyko pogłębienia kryzysu znacząco wzrasta. 

W procesie reagowania na kryzysy ważne znaczenie posiada wykorzystanie autorytetów zewnętrznych. Opinie niezależnych ekspertów oraz przedstawicieli środowiska akademickiego wzmacniają wiarygodność przekazu i umożliwiają obiektywne odniesienie się do zarzutów. 

Niezbędne jest przygotowywanie się do kryzysów poprzez analizę scenariuszową. Opracowanie możliwych wariantów zagrożeń komunikacyjnych, przygotowanie gotowych materiałów, wyznaczenie odpowiedzialnych osób pozwala działać sprawnie i minimalizować straty reputacyjne. 

Warto również czerpać z doświadczeń innych sektorów technologicznych, takich jak sztuczna inteligencja, biotechnologia, branża obronna, gdzie standardem staje się planowanie kryzysowe oraz wdrażanie procedur etycznych. 

Rekomendacje 

1. Stosować podejście „dual–use by design” na etapie badań i rozwoju – uwzględniać możliwość podwójnego zastosowania technologii od samego początku procesu projektowania. Oznacza to nie tylko analizę aspektów technicznych, ale też włączenie do oceny ryzyk elementów etycznych, komunikacyjnych i prawnych. Za pośrednictwem tych działań możliwe staje się wcześniejsze przygotowanie adekwatnej narracji i minimalizowanie zagrożeń wizerunkowych oraz politycznych. 
2. Określać granice transparentności i jasno je komunikować – wyznaczać precyzyjne ramy, które informacje mogą zostać ujawnione opinii publicznej, a które z uwagi na przepisy bezpieczeństwa lub interes państwa muszą pozostać poufne. Istotne jest, aby otwarcie tłumaczyć powody takich ograniczeń. Działania te pozwalają uniknąć zarzutów o nieuczciwość lub ukrywanie kluczowych informacji. Transparentność warunkowa, jasno zakomunikowana, zwiększa wiarygodność. 
3. Segmentować przekazy i dostosowywać język do poziomu wiedzy odbiorców – tworzyć równoległe narracje dopasowane do różnych grup interesariuszy. Decydentom i administracji przedstawiać dane oraz scenariusze strategiczne, mediom branżowym udostępniać informacje techniczne, a opinii publicznej przystępne, obrazowe przykłady. Wówczas przekaz pozostaje spójny, zrozumiały i adekwatny.
4. Prowadzić długofalową narrację edukacyjną – inwestować w działania komunikacyjne, które wyjaśniają zalety i ryzyka związane z technologiami dual–use. Artykuły popularnonaukowe, materiały multimedialne, infografiki, webinary przyczyniają się do budowania świadomości społecznej, oswajając odbiorców z tematem. Utrzymywanie stałego dialogu, a nie tylko reagowanie w momentach kryzysowych, sprzyja wzmacnianiu zaufania. 
5. Opracowywać plany reagowania kryzysowego bazujące na analizie scenariuszowej – przygotowywać symulacje możliwych kryzysów narracyjnych i opracowywać zestawy gotowych stanowisk oraz materiałów. Ważne jest wyznaczenie osób odpowiedzialnych za komunikację, wystosowanie jednolitych komunikatów i uwzględnianie funkcji ekspertów zewnętrznych. Takie podejście umożliwia szybkie, skuteczne działanie, minimalizując szkody wizerunkowe oraz reputacyjne.